Niewidzialny wróg
2021-03-11
Istotnym czynnikiem odpowiedzialnym za pogorszenie wyników produkcyjnych, uszkodzenie wątroby i innych narządów, problemy w rozrodzie oraz osłabienie układu odpornościowego są mikotoksyny. W ostatnich latach zainteresowano się substancjami immunosupresyjnymi występującymi w paszach, należą do nich metale ciężkie, dioksyny, pestycydy oraz wyżej wymienione mikotoksyny. Problem toksyn grzybowych narasta pomimo coraz większej wiedzy na temat ich oddziaływania na organizm zwierząt. Powodem takiej sytuacji jest zwiększona wrażliwość na mikotoksyny obecnie utrzymywanych ras zwierząt, większe obciążenie wątroby i inne czynniki. Znanych jest ponad 400 mikotoksyn, a tylko ok. 50 jest stosunkowo dobrze scharakteryzowanych. Problem mikotoksyn dotyczy wszystkich grup świń. Wyniki wielu badań wskazują, że nawet stosunkowo niski poziom mikotoksyn w paszach dla świń może być przyczyną osłabienia układu odpornościowego lub wpływać na zmniejszenie pobrania paszy.
Spis treści:
- wiadomości ogólne
- aflatoksyny
- ochratoksyny
- fumonizyny
- trichoteceny - DON, T-2, HT-2
- zearalenon ( ZEN )
- mikotoksyny ukryte (sprzężone)
- kontrola i neutralizacja mikotoksyn w paszach
Mikotoksyny są wtórnymi metabolitami niektórych grzybów i mogą występować w wielu paszach i pokarmach w całym cyklu ich produkcji. Są one wytwarzane przez grzyby występujące na roślinach w czasie wegetacji oraz przez tzw. grzyby magazynowe. Przyjmuje się, że ok. 25% światowych zbiorów może być skażonych mikotoksynami. Produkcja toksyn grzybowych zależy od wielu czynników, m.in. od gatunku grzybów, atakowanej rośliny, warunków środowiskowych (wilgotność, temperatura), obecności szkodników i innych. Mikotoksyny niszczą plony (pogorszenie jakości pasz) oraz są przyczyną mikotoksykoz i zmniejszenia wydajności zwierząt.
Poszczególne mikotoksyny różnią się budowa chemiczną, która determinuje ich mechanizm działania oraz możliwe sposoby detoksykacji.
Do najbardziej niebezpiecznych mikotoksyn należą aflatoksyny (AF), a AF B1 jest jedną z najbardziej rakotwórczych substancji. Wytwarzane są one przez grzyby Aspergillus flavus i Aspergillus parasiticus. Aflatoksyny (AF B1, B2, G1, G2, AF M1) uszkadzają głównie wątrobę. U ssaków aflatoksyna B1 przechodzi do mleka w postaci metabolitu M1. Grzyby produkujące aflatoksyny rozwijają się głównie w warunkach klimatu ciepłego i wilgotnego. Wykazano jednak ich obecność również w ziarnie uprawianej w kraju kukurydzy. Z uwagi na dużą szkodliwość, w paszach najczęściej określana jest zawartość AF B1.
Maksymalny dopuszczalny poziom Aflatoksyny B1 w mieszankach pełnodawkowych dla prosiąt wynosi 0,01 ppm, a dla pozostałych grup świń 0,02 ppm ( Norma UE)
Występowanie aflatoksyn w paszach w relatywnie małej ilości (20 - 200 μg/kg) może być przyczyną pogorszenia produkcyjności (zmniejszenie pobrania paszy i gorsze przyrosty masy ciała) oraz osłabienia aktywności układu immunologicznego. W dużej dawce (pow. 1000 μg/kg) mogą powodować upadki.
W praktyce bardzo rzadko mamy do czynienia z problemem aflatoksyn w żywieniu świń.
Wyniki badań toksykologicznych wskazują, że w naszym kraju dużym zagrożeniem dla zdrowia świń są obok trichotecen ochratoksyny (OT). Wytwarzane są one przez różne gatunki Aspergillus i Penicillium. Ta grupa mikotoksyn, a szczególnie OTA często występuje w ziarnie zbóż i mieszankach paszowych. Najwięcej ochratoksyny A stwierdza się w próbkach jęczmienia, kukurydzy i pszenicy. Grzyby produkujące ochratoksyny rozwijają się w szerokim zakresie temperatur (od 4°C do 30°C), przy zawartości wody w ziarnie większej niż 17%. Ochratoksyny powodują wiele negatywnych skutków, ale najsilniej działają na nerki, powodując ich uszkodzenie. U zwierząt żywionych mieszankami zawierającymi ochratoksyny stwierdza się spadek apetytu, zahamowanie wzrostu oraz zwiększone spożycie wody. Duże dawki tych toksyn działają rakotwórczo, teratogennie oraz immunosupresyjnie, stwierdza się również zmiany zapalne w jelitach. Bardzo ważne znaczenie ma fakt, iż ochratoksyny są w stanie zwiększyć wrażliwość zwierząt na czynniki zakaźne, takie jak Salmonella choleraesuis, Serpulina hyodysenteriae lub Camphylobacter i E. coli.
Obecnie obowiązujące w UE zalecenia w zakresie poziomu mikotoksyn przyjmują, że mieszanki dla świń nie powinny zawierać więcej niż 0,05 mg ochratoksyny A/kg mieszanki.
Inna grupa mikotoksyn, to fumonizyny (FB1, FB2, FB3) produkowane przez grzyby z rodzaju Fusarium (F. moniliforme, F. verticillioides i F. proliferatum). Wykazują one działanie neurotoksyczne, hepatoksyczne, pneumotoksyczne i rakotwórcze. U świń są przyczyna obrzęku płuc. Fumonizyny występują w ziarnie zbóż, a szczególnie w kukurydzy i produktach pochodzących z jej przerobu. W Unii Europejskiej przyjmuje się, że zawartość fumonizyny B1 i B2 w paszach dla świń nie powinna przekraczać 10 mg/kg.
Kolejną dużą grupą mikotoksyn są trichoteceny (ponad 180 związków). Należą do nich takie toksyny, jak deoksyniwalenol (DON), toksyna T-2 i HT-2 produkowane przez grzyby fuzaryjne, a szczególnie F. culmorum i F. graminearum. Trichoteceny hamują syntezę białka, DNA, RNA, wykazują działanie immunosupresyjne, hamują wzrost zwierząt oraz są przyczyną problemów w rozrodzie. Najczęściej spotykaną toksyną z tej grupy jest DON, a najbardziej szkodliwą toksyna T-2. DON, przy dużych stężeniach w paszy, powoduje wymioty, zahamowanie pobrania paszy, oraz wpływa na układ odpornościowy. Z tego względu inna nazwa tej toksyny, to womitoksyna, czyli toksyna wymiotna. Świnie są bardziej wrażliwe na obecność trichotecen niż inne zwierzęta gospodarskie. Przy małej ich zawartości w paszach obserwujemy spadek pobrania paszy i przyrostów masy ciała. Opisane objawy występują przy poziomie 0,6 mg (DON) lub 0,5 mg (T-2)/kg mieszanki paszowej. Żywienie świń mieszanki zawierającymi podaną ilość toksyny T-2 wpływało na pogorszenie funkcji układu odpornościowego.
Obecnie w paszach dla świń zaleca się nie przekraczać następujących poziomów trichotecen: 0,3 mg/kg (DON) i 0,2 mg/kg (toksyna T-2).
Bardzo ważną, pod względem znaczenia w żywieniu świń, mikotoksyną jest produkowany przez niektóre gatunki Fusarium (F. graminearum, F. culmorum i F. crockwellense) zearalenon (ZEN). Głównym źródłem ZEN jest ziarno kukurydzy. Zearalenon stwierdza się również w ziarnie innych zbóż. Jest to toksyna charakteryzująca się silnym działaniem hormonalnym, szczególnie u świń. Zearalenon i jego metabolity maja zdolność wiązania się z receptorami estrogenów w wielu narządach i tkankach (m.in. w macicy i w gruczole mlekowym).
Typowymi objawami zatrucia zearalenonem są u loszek i loch symptomy rujowe określane mianem hyperestrogenizmu. U zwierząt obserwuje się obrzęk i zaczerwienienie sromu, jak również wypadanie pochwy, odbytu, martwicę ogona, a także bezmleczności loch. Zearalenon wykazuje również działanie immunosupresyjne. Problemy w rozrodzie u świń obserwowane są już przy stosunkowo małej zawartości zearalenonu w mieszankach paszowych. Dotyczy to przede wszystkim opóźnionego wystąpienia pierwszej rui, rodzenia się prosiąt martwych, słabych oraz z objawami wrodzonej rozkroczności. Prosięta żywo urodzone słabiej się rozwijają oraz obserwuje się większe upadki. Ma to związek w występowaniem toksyny w mleku loch. Prosięta narażone są na oddziaływanie zearalenonu zarówno poprzez żywienie loch (środowisko macicy, mleko), jak również spożywając pasze stałe. Kliniczne objawy zatrucia zearalenonem u prosiąt są bardzo zbliżone do tych obserwowanych u starszych zwierząt.
Mieszanki paszowe dla prosiąt i loszek nie powinny zawierać więcej zearalenon niż 0,1 mg/kg, a w niektórych krajach proponowany limit wynosi nawet 0,05 mg/kg.
Mikotoksyny ukryte (sprzężone)
W praktyce obserwujemy często problemy zdrowotne u zwierząt żywionych mieszankami zawierającym relatywnie małe ilości mikotoksyn. Ma to związek z występowaniem efektu synergistycznego pomiędzy poszczególnymi mikotoksynami. Istotnym problemem są tzw. mikotoksyny ukryte (sprzężone). Gdy roślina ma kontakt z pleśnią produkującą mikotoksyny, uruchamiane są reakcje obronne, w wyniku których mikotoksyny są łączone z innymi związkami (np. z cukrem). Dzięki temu mikotoksynom trudniej jest wniknąć do rośliny. W ten sposób połączone np. z cukrem mikotoksyny znane są również jako „mikotoksyny ukryte”, i jak do tej pory nie są one wykrywane oficjalnie zalecanymi przez UE metodami badania mikotoksyn.
Kontrola i neutralizacja mikotoksyn w paszach
Kontrola problemu mikotoksyn rozpoczyna się od grzybów polowych, które produkują toksyny (dobór odpowiednich odmian odpornych na choroby grzybowe, przestrzeganie zasad agrotechniki).
Kolejnym etapem jest doskonalenie technologii przechowywania i konserwowania pasz oraz neutralizacja mikotoksyn występujących w paszach i mieszankach paszowych.
W praktyce żywieniowej stosowane są dodatki paszowe (detoksykanty) wiążące toksyny grzybowe, które są następnie wydalane z przewodu pokarmowego.
Informacje dotyczące mikotokykoz - zatruć wywołanych spożyciem toksyn grzybowych (mikotoksyn) - opisane są szerzej w dziale "Choroby" zawartym w module " Interaktywna diagnoza chorób ".
